‘Met de politieke rust en bezinning van de zomer achter de rug, komt de formatie tot een einde.’ Graag had ik de vorige zin willen gebruiken als begin van dit artikel, maar de nadruk lag bij de politici deze zomer vooral op de rust en niet zozeer bij de bezinning. Althans, dat is wat de buitenwacht weet. Wellicht is er wel hard gewerkt en bezint tijdens de zomer, maar de zo geliefde open en transparante communicatie daarover is dan niet goed aangekomen. Dat is echter een onderwerp voor een ander artikel.
Het is duidelijk dat deze formatie lang duurt en nu al behoort het tot één van de langere in de geschiedenis. Velen zijn van mening dat het een bijzondere is en een bijzonder moeilijke. Op het eerste oog lijkt het ook moeilijk gezien de verkiezingsuitslag, maar ook vooral de persoonlijke verhoudingen. Bijzonder is het echter allerminst: de gelijkenissen met de andere Rutte-formaties van 2010, 2012 en 2017 zijn groot. Allemaal waren het atypische formaties die het onstuimige politieke klimaat goed weergeven.
Nadat de stof van de euforie over de historische verkiezingsoverwinning bij de VVD was neergedaald, lag er maar één vraagstuk op tafel: gaat de PVV wel of niet meeregeren? Met een stijging van 9 naar 24 zetels werd de PVV de derde partij van het land en kon terecht een van de winnaars worden genoemd. De tweede partij, de PvdA, had samenwerking met de PVV uitgesloten en er werd daarom niet gekeken naar een combinatie van VVD, PvdA en PVV. Na een maand lang te hebben geïnformeerd over paars-plus (VVD, PvdA, GL en D66) bleek dat ook niet haalbaar; de VVD wilde niet meer over links. De rest van de informatieronde werd gebruikt om de combinatie VVD, CDA en PVV te onderzoeken.. De PVV durfde het niet aan om regeringsverantwoordelijkheid te nemen en er werd voor het eerst een gedoogconstructie bedacht. Kabinet Rutte-I van VVD en CDA, met gedoogsteun van de PVV, was geboren. Het experiment hield twee jaar stand en na terugtrekking van PVV-steun werden in 2012 nieuwe verkiezingen gehouden.
Deze formatie zit nog goed in het geheugen, vooral bij de VVD en het CDA. De VVD gebruikte het ‘weglopen’ van Wilders in 2012 nog tijdens latere campagnes en het CDA werd tijdens de 2012-verkiezingen genadeloos afgestraft door de kiezer vanwege de samenwerking. De eerste lessen die in de huidige formatie zijn toegepast, zijn tijdens deze regeerperiode en formatie geleerd. Een gedoogconstructie geeft een te grote onzekerheid en de PVV is niet een betrouwbare partner gebleken. Dat laatste zien we terug in de huidige formatie vanwege het feit dat een optie met de PVV niet één keer onderzocht is, vooral vanwege uitsluitingen van andere partijen overigens.
De verkiezingen van 2012 gaven, net als nu, een bijzondere uitslag. De VVD en PvdA hadden beiden ongeveer 40 zetels en één of beide partijen konden dus niet worden genegeerd. Het resulteerde in één van de snellere formaties van de geschiedenis: 54 dagen. Het is bijzondere is natuurlijk dat de VVD maar zo weinig tijd nodig had om van de meest rechtse coalitie van deze eeuw, samen te werken met de linkse tegenpool. Nadrukkelijk werd het geen paars kabinet genoemd om de belading van eerste paarse kabinetten van de jaren ’90 te voorkomen. Vermeld moet wel worden dat het spreekwoord ‘onder druk wordt alles vloeibaar’ hier van toepassing is: er was een heftige economische crisis aan de gang en er moest een politiek antwoord op komen. Het kabinet zou daarentegen als eerste deze eeuw de volle vier jaar zitten.
Welke lessen zien we van deze formatie en regeerperiode tijdens de 2021-formatie terug? Tegenpolen kunnen wel degelijk samenwerken, zeker als er grote externe druk is. Het enige is dat het lijkt alsof deze les nog niet helemaal is toegepast. Ik zou geen roepende in de woestijn zijn als ik zou zeggen dat er momenteel een aantal crises aan de gang is en desondanks is er van ‘vloeibaarheid’ niet te spreken. De aard van de opeenvolgende krediet-, economische- en Eurocrisis was misschien anders en de urgentie werd daardoor groter gevoeld. In heel Europa werd over niets anders gesproken dan de crisis. Misschien daardoor zichtbaarder dan een tekort aan huizen, klimaatverandering of het onderhouden van het openbaar bestuur. Dit was ook de eerste formatie waarbij het staatshoofd geen rol meer had; de Tweede Kamer benoemde voortaan informateurs en verkenners.
De volgende les komt uit de formatie van 2017. Een formatie waarbij de verkiezingsuitslag vergelijkbaar is met nu: een pluriforme samenstelling van de Kamer en minimaal vier partijen voor een meerderheidscoalitie. Het werd de langste formatie in de geschiedenis, maar een kabinet Rutte III van VVD, CDA, D66 en CU kwam er toch. Tegenstellingen die te groot waren, op bijvoorbeeld medisch-ethisch gebied, werden geparkeerd. Als het kabinet niet was afgetreden naar aanleiding van het toeslagenschandaal, had het waarschijnlijk gewoon de rit uitgezeten.
Met alle lessen uit de formaties van de voorbije tien jaar, zou een kabinet gevormd moeten kunnen worden. Waarom gebeurt het dan toch niet? Het antwoord is onbevredigend: het zit gewoon tegen. Deze formatie vindt plaats in een periode van een pandemie die beteugeld moet worden door diezelfde politici; in een politiek klimaat waar partijen als JA21, FvD, BBB, BIJ1 en Volt hun intrede doen en zelfs groeien; met stommiteiten als de Omtzigtgate; met een Tweede Kamer die ditmaal niet zijn rol als opdrachtgever durft te nemen of niet kan nemen; met personen die dubbelfuncties voeren waardoor de verantwoordelijkheden, rechten en plichten nog onduidelijker worden dan ze al waren. De nieuwe informateur Remkes is niet de minste persoon en zal vooruitgang boeken. Maar helaas moet hierdoor ook worden vastgesteld dat de woorden van Herman Tjeenk Willink meer aan kracht winnen: “Het is tocht armoede als je alleen bij een 79-jarige moet uitkomen (om informateur te worden)”.